သမုုိင္းထဲက ပိႏဲၷရိပ္ၿမိဳ႕ ကေလးကေတာ့ သွ်မ္းလူမ်ဳိးတုိ႔၏ ေနရာေဒသ တခုုျဖစ္သည့္ ၿမိဳ႕ႀကီးမ်ားတြင္ ယေန႔အခ်ိန္၌ ထင္ရွားေသာ ေဒသ တစ္ခုမွာ ဟုမၼလင္း (၈ႈင္းမ၊ဂ္,လ၊င္း) ျဖစ္သည္။
ဟံုး (၈ႈင္း) = ေညာင္(ဝါ)အရိပ္၊ မလင္း (မ၊ဂ္,လ၊င္း) ပိႏဲၷ ဟူေသာ အဓိပၸါယ္ျဖင့္ အဓိကရ ေပါက္ေနသည့္ ေညာင္ ပိႏဲၷပင္ႀကီးကုိ အစဲြျပဳ၍ (၈ႈင္းမ၊ဂ္,လ၊င္း) ဟုန္းမလင္း ဟု ေဒသခံ သွ်မ္းတုိ႔ မွည့္ေခၚထားသည္။ သွ်မ္းရြာငယ္ တစ္ရြာအျဖစ္ စတင္ခဲ့ေသာ ၿမိဳ႕ျဖစ္သည္။ ၄င္းသည္ “ဟုမၼလင္းအစ ေခါင္ခမ္းက” ဟု ဆုိရ ေလာက္ေအာင္ “ေခါင္ ခမ္း” ေက်းရြာအုပ္စု၀င္ျဖစ္၍ မုိးညွင္းေခတ္ဦးကပင္ ရွိခဲ့သည္။
မုိင္းေမာ၀္ေခတ္၊ ေစာ္ဘြားႀကီး စဝ္ေဟာ္သွ်န္ (r၀၀္;ေ၈ွဳသၤင္)လက္ထက္ မုိးညွင္းအမတ္ႀကီး မယ္ နယ္ခြန္ခမ္း (မဲခေဲႏုခေ္ႏမ္း)ႏွင့္ ကသာအမတ္ႀကီးတို႔သည္ ဥရုျမစ္အတုိင္း တုိင္းခန္းလွည့္လည္ လာၾကရာ တြင္ ယခု ဟုမၼလင္းၿမိဳ႕၊ ေနာင္ပက်စ္ေတာင္ေပၚ (ေခၚ) က်ဲဆာ (r၀ဲးသဳ,) အရပ္တြင္ ေရာက္ရွိစခန္းခ်သည္။
ထုိမွ ယခုေခါင္ခမ္းရြာကုိ တည္ေတာ္မူသည္။ ေခါင္ (ႏြင္)= ပုိင္ဆုိင္ျခင္း၊ ခမ္း (ႏမ္း) = ေရႊ ဟူေသာ အဓိပၸါယ္ျဖင့္ “ေရႊရွင္” ေခါင္ခမ္း (ႏြင္ႏမ္း) ဟု အမည္ေပးခဲ့သည္။ က်ဲဆာ အရပ္ႏွင့္ည တစ္ဘက္ကမ္းရွိ ေျမေနရာတြင္လည္း ရြာတစ္ရြာကုိ တစ္ၿပိဳင္တည္း တည္ေတာ္မူသည္။ ဧရာ၀တီျမစ္၀ွမ္း တစ္ေနရာရွိ ကသာၿမိဳ႕(ကတ္ဆာ)ႏွင့္ ေနရာအခင္း အက်င္း တူညီေနသျဖင့္ ထုိရြာသစ္ကုိ ကတ္ဆာ (ဂသဳ)ဟုပင္ အမည္မွည့္ခဲ့သည္။ သွ်မ္းတုိ႔၏ ေ၀ါဟာရကုိ ျမန္မာ သံျဖင့္ (သွ်မ္းအသံ ဆ သံကို သ သံျပဳ)ျမန္မာမႈျပဳရာမွ ကတ္ဆာသည္ ယခုအခါတြင္ ကက္သာ (ဂ၊ဂ့္သဳ)ဟူေသာ အမည္ျဖင့္သာ ရပ္တည္ေန ေတာ့သည္။
ေခါင္ခမ္းရြာ (ႏြင္ႏမ္း)မွ ဆက္၍ တာပေတာင္း (တဳ,ပတြင္း) =
ပေတာင္းပင္ဆိပ္ကမ္း၊ နာႏံုး (ခေဳး ခေူင္း) = ႏံုးေျမရွိေသာလယ္၊ နားသဲ (ခေဳးသဲ၊း) = သဲဖံုးေလ့ရွိေသာလယ္၊ သဲေျမလယ္၊ ပါမလံု (ပဳမလုိင္း) = မအူပင္ မ်ားစြာေပါက္ရာေနရာ၊ မန္ေမာ္ (မ၊ခေ္;မ၀္,/မ၊ခေ္;မ္ု,) = ရြာသစ္၊ ဟုန္းမလင္း (၈ႈင္းမ၊ဂ္,လ၊င္း)= ေညာင္ပိႏဲၷပင္ေပါက္ရာေနရာ၊ ေနာင္ပက်စ္ (ခေြင္ပၤတ္,ဂၤပ္;/ ခေြင္ပၤတ္;ဂၤပ္,) စပါးခြံပစ္ေသာအင္း၊ ခုိပဲ၀ (ႏူိ၀္း ပ၊ဂ္၀ဳး/ႏူ၀္ပ၊ဂ္,၀ဳး) အလံတစ္ရာ ရွည္ေသာတံတား၊ မန္ပင္ (မ၊ခေ္;ပ၊င္)= ကုိင္းပင္ေပါက္ ေသာေနရာရွိရြာ အစ ရွိသည့္ ရြာမ်ားသည္ သလႅာ၀တီျမစ္ အေရွ႕ဘက္ကမ္းတြင္ ေျမာက္မွေတာင္သုိ႔ စီတန္းလ်က္ ျဖစ္ထြန္းတည္ရွိ လာၾကသည္။
ထုိရြာငယ္မ်ားကုိ ေခါင္ခမ္းသူႀကီးက အုပ္ခ်ဳပ္သည္။ ေခါင္ခမ္း သူႀကီးသည္ ေနာင္ပူေအာင္ရြာ ေထာင္စု မွဴး၏ လက္ေအာက္ခံ ျဖစ္၍ ေနာင္ပူေအာင္သည္ မုိင္းကုိင္းေစာ္ဘြား၏ ၾသဇာခံျဖစ္သည္။ အထက္တြင္ ျပဆုိခဲ့ သကဲ့သုိ႔ သွ်မ္းတုိ႔သည္ သလႅာ၀တီႏွင့္ ဥရုျမစ္၀ွမ္းေဒသတြင္ ေပါင္းစည္းမိၾကၿပီး ေစာ္ဘြားမ်ားေခတ္ေနာက္ပုိင္း အထိ မိမိတို႔ ကုိယ္ပုိင္အုပ္ခ်ဳပ္ေရးမူျဖင့္ ျမစ္စဥ္ (၁၅)ရြာ၊ ေရႊ (၁၉)ရြာ၊ ဥရု (၁၀)ရြာ စသည္ျဖင့္ ခဲြေ၀အုပ္ခ်ဳပ္ခဲ့ ၾကသည္။
ယခု ဟုမၼလင္းၿမိဳ႕နယ္၊ ဟင္ေနာင္ရြာ ဆရာေတာ္ ဦးကလ်ာဏ သက္ေတာ္ ထင္ရွားရွိစဥ္က ဆရာ ေတာ္၏ေက်ာင္းတုိက္တြင္ မိန္းေမာ၀္လံုေခတ္ က်ားေခါင္းပံုပါ အလံတစ္ခု၊ အင္းျဖင့္စီရင္ထားေသာ တုိက္ေမာင္း တစ္လံုးႏွင့္ စြမ္(r၀ုမ္,/r၀ုမ္;) ေခၚ တံဆိပ္တံုး တစ္ခုတုိ႔ကုိ ေတြ႕ရဖူးသည္ဟု မွတ္သားရသည္။ တံဆိပ္တံုးတြင္ ပါရွိေသာ အမွတ္အသားႏွင့္ စာမ်ားမွာ စစ္ကုိင္းၿမိဳ႕ရွိ သုိဟန္ဘြား (သူိ၀္၈ွ၊ခေ္ငေဳ.) ေက်ာက္စာရွိ စာလံုး မ်ားႏွင့္ တူညီသည္။
ဤအခ်က္မ်ားကုိ ေထာက္ရႈ၍ ဟုမၼလင္းၿမိဳ႕နယ္တြင္းရွိ ေဒသမ်ားသည္လည္း ေမာေခတ္ သွ်မ္းတုိ႔ ထြန္းကားစဥ္ကပင္ သွ်မ္းမ်ဳိးႏြယ္စုတုိ႔ အစဥ္အဆက္ ေနထုိင္ခဲ့ၿပီး ျဖစ္ေၾကာင္း သိသာေစႏုိင္သည္။
ဟုမၼလင္းၿမိဳ႕နယ္တြင္းရွိ ေနာင္လြန္ရြာ၊ နားေနာက္ရြာ၊ ေနာင္ပုုိေအာင္ရြာ၊ နန္ေတာရြာ၊ ေမာင္းခမ္းရြာ၊ တဇုုံး - အုုန္းဘက္ရြာမ်ားႏွင့္ အျခားအျခားေသာ သွ်မ္းနီးတုုိင္းရင္းသား ေက်းရြာမ်ားသုုိ႔ ေရာက္ရွိေလ့လာရင္း သွ်မ္းနီတုုိ႔၏ ခ်စ္စရာ ရုုိးရာဓေလ့မ်ားကုုိလည္း ယေန႔တုုိင္ေတြ႔ရွိႏုုိင္ပါသည္။ မူလ ဟုမၼလင္းကုိ ၿဗိတိသွ် အစုိးရလက္ထက္တြင္ (၁၈၉၈) ခုႏွစ္တြင္ ရဲဥပေဒ The Police Act အခန္း (၃၄)အရ လည္းေကာင္း၊ (၁၈၉၉)တြင္ ေျမစာရင္းလက္စဲြဥပေဒ အရလည္းေကာင္း ၿမိဳ႕အျဖစ္ စ တင္ေၾကျငာခဲ့သည္။ ကင္းတပ္တြင္ ခရုိင္ရံုးစုိက္စဥ္က အထက္ခ်င္းတြင္းခရုိင္ ဟုေခၚတြင္သည့္ နယ္တြင္ ပါ၀င္ၿပီး ေမာ္လိုက္ တြင္ ခရုိင္ရံုးစုိက္ ေသာအခါ ေမာ္လိုက္ခရုိင္တြင္ ပါ၀င္ခဲ့သည္။
လြတ္လပ္ေရးေခတ္၊ ေစာ္ဘြားမ်ား အာဏာစြန္႔ ၿပီးေနာက္ ဟုမၼလင္းၿမိဳ႕နယ္အျဖစ္ သတ္မွတ္ခဲ့သည္။ (၁၉၇၄)ခု အေျခခံဥပေဒအရ ဟုမၼလင္း၊ ခႏီၲး၊ ေလရီွး၊ လဟယ္ၿမိဳ႕နယ္တုိ႔ကုိ နာဂေတာင္တန္းခရုိင္ဟု သတ္ မွတ္၍ ခႏီၲးတြင္ ခရုိင္ရံုးစုိက္ခဲ့သည္။ ယခု လက္ရွိအခ်ိန္တြင္ ခႏီၲးခရုိင္တြင္ ပါ၀င္သည္။ ဤအခ်က္မ်ားကုိ ေထာက္ရႈ၍ ဟုမၼလင္းၿမိဳ႕နယ္တြင္းရွိ ေဒသမ်ားသည္လည္း ေမာေခတ္ သွ်မ္းတုိ႔ ထြန္းကားစဥ္ကပင္ သွ်မ္းမ်ဳိးႏြယ္စုတုိ႔ အစဥ္အဆက္ ေနထုိင္ခဲ့ၿပီး ျဖစ္ေၾကာင္း သိသာေစႏုိင္သည္။
မူလ ဟုမၼလင္းကုိ ၿဗိတိသွ်အစုိးရ လက္ထက္တြင္ (၁၈၉၈) ခုႏွစ္တြင္ ရဲဥပေဒ The Police Act အခန္း (၃၄)အရ လည္းေကာင္း၊ (၁၈၉၉)တြင္ ေျမစာရင္းလက္စဲြဥပေဒ အရလည္းေကာင္း ၿမိဳ႕အျဖစ္ စတင္ ေၾကျငာခဲ့သည္။ ကင္းတပ္တြင္ ခရုိင္ရံုးစုိက္စဥ္က အထက္ခ်င္းတြင္းခရုိင္ ဟုေခၚတြင္သည့္ နယ္တြင္ ပါ၀င္ၿပီး ေမာ္လိုက္ တြင္ ခရုိင္ရံုးစုိက္ေသာအခါ ေမာ္လိုက္ခရုိင္တြင္ ပါ၀င္ခဲ့သည္။
လြတ္လပ္ေရးေခတ္၊ ေစာ္ဘြားမ်ား အာဏာစြန္႔ ၿပီးေနာက္ ဟုမၼလင္းၿမိဳ႕နယ္အျဖစ္ သတ္မွတ္ခဲ့သည္။ (၁၉၇၄)ခု အေျခခံဥပေဒအရ ဟုမၼလင္း၊ ခႏီၲး၊ ေလရီွး၊ လဟယ္ၿမိဳ႕နယ္တုိ႔ကုိ နာဂေတာင္တန္းခရုိင္ဟု သတ္ မွတ္၍ ခႏီၲးတြင္ ခရုိင္ရံုးစုိက္ခဲ့သည္။ ယခု လက္ရွိအခ်ိန္တြင္ ခႏီၲးခရုိင္တြင္ ပါ၀င္သည္။
ဟုမၼလင္းေဒသသည္ ယေန႔တုုိင္ သွ်မ္းအေသြး သွ်မ္းအသားႏွင့္ သွ်မ္းစကားမ်ားေျပာေနေသးတဲ့ သွ်မ္းနီေဒသတခုုျဖစ္ေၾကာင္း တခါတေခါက္ေတာ့ လည္ေရာက္ေစျခင္ေသာေၾကာင့္ သွ်မ္းညီေႏွာင္မ်ားအား တင္ျပလုုိက္ရပါသည္။ က်ားေပါက္
ထုုတ္ႏုုတ္ - စုိင္းေဆးႏြမ္ (ဟုမၼလင္း)ေရး ဟူးေကာင္း သလႅာ ျမစ္ဧရာ သွ်မ္းမ်ဳိး ႏြယ္စုု
- ကန္႔သတ္ သွ်မ္းနီမွတ္တမ္း စာေစာင္
